Geçilmeyen yollar, köprüler, uçulmayan havalimanları için müteahhitlere uzun yıllara kadar yayılan garantiler verilirken elektrikte de emsal bir uygulama 4 yıldan bu yana sürüyor. Yurttaşlar karşı karşıya kaldıkları yüklü elektrik faturalarını ödeyemezken şirketlere üretmedikleri elektrik için bugüne kadar ödenen meblağ 9,4 milyar TL oldu.
Avrupa ülkelerinde arz güvenliğini sağlamak maksadıyla uygulanan lakin Türkiye’de arz sorunu bulunmamasına rağmen 2018’den bu yana yürürlükte olan “Kapasite mekanizması” ödemeleri şirketler için bütçeden karşılıksız ek gelir yolu oldu.
Birgün’den Nurcan Gökdemir’in haberine nazaran mevcut üretim tesislerinde bir devre dışı kalma durumu yaşandığında devreye girebilecek nitelikte tesisleri hazır bekletme mantığına dayanan bu sistemde şirketler devirlik ihalelerle belirleniyor ve beklemeleri karşılığında ödeme yapılıyor.
Ancak Sayıştay ve meslek odaları tarafından eleştirilen bu sistem “Atıl durumda olan yahut teknik kapasitelerinde üretim yapmakta zorlanan lakin Kapasite Düzeneği uygulaması ile kamudan kaynak aktarılan birçok santralın, gerçek bir gereksinim olduğunda, hakikaten devreye girip giremeyeceği, girebilecekse ne kadar mühlet içinde devreye girebileceği” sorusuna net karşılık vermiyor.
HER ADIMDA YENİ KIYAK
2018 yılında doğalgaz ve yerli kömür yakan ithal kömür santralları bu ödemeden yararlanmaya başladı. Ödemede öncelik yerli linyit, taş kömürü ve asfaltit santrallarına verildi. Müracaatları kabul edilen özel dal santrallarına, maliyetleri piyasada oluşan fiyatın altında kalması nedeniyle satış yapamaması yahut ziyan etmesi durumunda, üretim yapmadıkları yahut ziyanına satış yaptıkları müddet için TEİAŞ tarafından ek ödeme yapılmasının yolu açıldı.
Yönetmelik 2019 yılında değiştirilerek hidroelektrik santrallar kapsam içine alındı, başta ödeme parametreleri olmak üzere şirketler lehine düzenlemeler yapıldı.
YAP İŞLET SANTRALLARI
Türkiye’de gereksinimin üzerinde üretim olmasına rağmen yeniden arz güvenliği münasebeti ile 2021 yılında bir yönetmelik değişikliği daha yapıldı. Bununla kapsam bir kere daha genişletildi ve yap işlet santralları ve 13 yıldan daha eski olan ithal yakıtlı santralların kapasite düzeneği ödemesinden yararlanması sağlandı. 2021 yılında 2,6 milyar TL ödeme yapılması planlanırken ödeme toplamı 2,85 milyar TL’ye çıktı.
Aralık 2021’de yönetmelik yeniden değişti. Bu sefer düzenekten faydalanma kriterleri tıpkı kaldı fakat ödeme hesaplama usulü değişti.
DOĞALGAZ ÖNE GEÇTİ
2022 başında yönetmelikte şirketler faydasına yeni bir düzenleme daha yapıldı. 2022 yılı bütçesi EPDK tarafından 3 milyar TL olarak belirlendi. Evvelki yıllarda ödemelerden en yüksek hissesi yerli kömür santralları alırken 2022’nin birinci dört ayında en büyük ödeme doğalgaz santrallarına yapıldı.
Bütün bu değişikliklerle yıllar prestijiyle hem yararlanan şirket sayısı hem de meblağ daima arttı. 2018 yılında 28 santrala 1,4 milyar TL, 2019’da 43 santrala 2 milyar TL, 2020’de 45 santrala 2,2 milyar TL, 2021’de 51 santrala 2,8 milyar TL ödeme yapıldı. 2022’nin birinci dört ayında 637 milyon TL’si doğalgaz santrallarına olmak üzere 928 milyon TL teşvik ödemesi yapıldı.
ADRES DEĞİŞMİYOR
Bu ödemelerden aslan hissesini alanlar ortasında iktidarın beğenilen müteahhitleri öne çıkıyor. 2022’nin birinci dört ayında teşvik ödemesi yapılan birtakım doğalgaz santralları ile ödeme fiyatları şöyle:
İzmir Elektrik-İntergen ve ENKA İştiraki (84 milyon TL), EnerjiSA (78 milyon TL), Gebze Elektrik -ENKA(74 milyon TL), AKSA (48 milyon TL), Cengiz Güç (34 milyon TL).
ŞİRKETLERE YOL VERİLDİ
Özel elektrik üreticilerine sağlanan takviyeler konusunda bir çalışma yapan TMMOB Makina Mühendisleri Odası Güç Çalışma Kümesi Üyesi Orhan Aytaç, “Elektrik üreticisine hoş takviyeler artarak devam ederken bedelini yurttaş ödüyor” dedi.
1980’li yıllardan bu yana elektrik gücü dalının özelleştirilmesi ve piyasalaştırılması sürecinde Yap-İşlet, Yap-İşlet-Devret, İşletme Hakkı Evresi, Varlık Satışı üzere özelleştirme modelleri uygulandığını, şirketlerin hür üretici olarak santral yapmasının teşvik edildiğini anımsatan Aytaç, bu süreçte kamu kurumlarının yatırım yapmasının da önüne geçildiğine dikkat çekti.